Giriş
Son zamanlarda her ne kadar terk edilse de uluslararası örf-adet hukuku bakımından büyük önem taşıyan yerel/ulusal yargı yollarının tüketilmesi kuralı, uluslararası yatırım hukukunda da ağırlığını korumakta ve sözleşmelerde yerini almaktadır. Yerel yargı yollarının tüketilmesinin anlatıldığı bu çalışmada, yerel yargı yollarının tüketilmesi kuralı, kuralın varlık nedeni, hangi konseptlerle karıştırıldığı ve kuralın istisnaları yer almaktadır.
Yerel yargı yollarının tüketilmesi nedir?
Uluslararası örf-adet hukuku prensibi olan yerel hukuk yollarının tüketilmesi, ihtilaf konusu olan zararın uluslararası platforma götürülmeden öncesinde, hangi ülkede meydana geldiyse o ülkenin usul hukukuna göre çözümlenmesini ve bu sayede ülkenin egemenliğinin korunmasını hedeflemektedir. Uluslararası yatırım hukukunda, yabancı yatırımcının lehine yapılan uluslararası sözleşmeler ve protokollerde uluslararası tahkime rıza gösterilmesi suretiyle esasında bu kuraldan vazgeçilmiştir ve çoğunlukla uluslararası yatırım anlaşmalarında bir şart olarak açıkça belirtilmesi öngörülmüştür. Bu kuraldan vazgeçilmesiyle birlikte, mevcut durumda, uygulama yabancı yatırımcının yatırımın yapıldığı ülkede herhangi bir şekilde o ülkenin ulusal hukukuna göre bir çözüm yolu bulunmasından ziyade direkt olarak tahkim veya diğer alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına başvurulması şeklinde anlaşılmıştır. Yargı yollarının tüketilmesine gerek olmadığına ilişkin açık veya örtülü irade beyanlarında bile, hakem heyetleri, kendi yetkileri hususunda karar verirken, genellikle yabancı yatırımcının yerel yargı yollarının tüketilmesi zorunluluğu olmadığına karar vermiştir.
Neden Yerel Yargı Yollarının Tüketilmesi prensibi vardır?
Yerel yargı yollarının tüketilmesi, temel olarak “ev sahibi devletin egemenliğini onurlandırmak” olarak anlamlandırıldığı, esasında ev sahibi devletle ilgili bir anlaşmazlığın olduğu ve ev sahibi devlette veya hatta sadece o devletten bir ulusal yatırım yapıldığı durumlarında, uyuşmazlığın çözümündeki yetkinin bu devletin otoritesine karşılık geldiği belirtilmektedir.
Kendi iç hukuku çerçevesinde, kendi imkânlarıyla uyuşmazlığı çözme fırsatı olduğunda, ev sahibi devletin uluslararası sorumluluğu söz konusu olabilir. Bu nedenle, uluslararası örf-adet hukuka göre, yerel hukuk yollarının tükenmesi bir zorunluluktur.
Hangi kavramlar yerel yargı yollarının tüketilmesi ile karıştırılmaktadır?
Soğuma süresi: Antlaşma ile dostane çözümler kabul edildiğinde bu bir süreye bağlanmış olabilir. Anlaşmada dostane bir çözüm süresi belirtilmişse, bu süre, anlaşmazlığı mahkeme veya mahkeme huzuruna getirmeden anlaşmazlığın çözülmesini sağlayan bir soğutma süresi olacaktır. Ancak yargı yollarının tüketilmesi, dostane çözüm yolları ön koşul da olabilir, dolayısıyla yargı yollarının tüketilmesi başlı başına soğuma süresi içerisinde anlaşılmamalıdır.
Özel Forum Seçimi: Yargı yollarının tüketilmesi, anlaşmada belirtilen bir önkoşuldur. Ancak, özel forum seçiminde, örneğin, yerel mahkemeler anlaşmazlığı çözmek için öngörülmüş tek yer olabilir.
Fork-in-the-road Hükümleri: Anlaşmazlıklar ile ilgili alternatif çözümler vardır ve bu kavram hepsini verir ve davacı için bir seçenek sunar, seçim nihai olacaktır. Bu kavramın aksine, yargı yollarının tüketilmesi tahkim için bir önkoşuldur.
Yerel yargı yollarının tüketilmesi istisnaları nelerdir?
Bariz Yararsızlık: Yerel çareler, “açıkça işe yaramaz”, “makul bir başarı beklentisi sunmuyorsa” veya “etkili bir tazminat için makul bir fırsat sunmuyorsa ” tüketilmesine gerek yoktur. Yabancı sadece düşük bir başarı olasılığını değil, aynı zamanda yerli sistemin etkili bir çözüm yolu sağlayamadığını da kanıtlamalıdır.
Gereksiz Gecikme: Bir başka istisna, iç işlemlerin yürütülmesinde iddia edilen sorumlu devletten kaynaklanmaktadır. Kesin bir zaman sınırı soyut olarak belirlenemez, çünkü bu, davanın iyice incelenmesi için gereken iş hacmi gibi koşullara bağlıdır.
Bağlantının olmaması: Yabancı yatırımcı ile iddia edilen Sorumlu Devlet arasında ilgili bir bağlantının olmaması, yerel yargı yollarının tüketilmesi gereksiz veya haksız olacağı veya büyük zorluklara neden olacağı koşulları kapsayan bir istisnadır.
Şarttan Feragat Edilmesi: Feragat, önceden var olan bir sözleşmede, devlet ile yabancı arasındaki bir sözleşmede veya özel bir tahkim sözleşmesinde görünebilir veya devletin uygulamasından anlaşılabilir veya çıkarılabilir.
Kaynak
IISD, “Exhaustion of Local Remedies in International Investment Law”, IISD Best Practices Series – January 2017.
Yazar
Mehmet Tuğberk Dekak
Bahar Şahin
Comentários